Фотосуреттің авторы: Midjourney нейрондық желісі арқылы жасалған кескін
Жұмыс істейтін әрбір алты қазақстандық ресми еңбек шартынсыз жұмыс істейді. Елдегі бейресми жұмыспен қамту мәселесіне социологиялық зерттеу жүргізген Adam Research сарапшылары осындай қорытындыға келген. Сауалнама нәтижелеріне сүйенсек, респонденттердің 16,5%-ы «сұр» жалдау бағдарламалары бойынша жұмыс істейтінін айтты. Бұл көрсеткіш ерлер мен әйелдерде шамамен бірдей: сәйкесінше 16,8% және 16,4%, деп хабарлайды Turantimes.kz Energyprom.kz сайтына сілтеме жасап.
Ауызша келісімдер бойынша жұмыс істеуге келіскен қазақстандықтарды егжей-тегжейлі зерттеу Adam Research сарапшыларына мұндай қызметкерлердің портретін жасауға және олардың неліктен мұндай жұмыс жағдайларымен келісе алатынын түсінуге мүмкіндік берді. «Сұр» жұмысқа қабылданғандардың үштен бірінен астамы – 36,7% – 34 жасқа дейінгі жастар. Олардың тек жалпы білімі (28,2%) немесе арнаулы орта білімі (19,1%); Бейресми қызметкерлердің жоғары білімі болуы әлдеқайда аз (10,9%). Дегенмен, бір кездері мамандығы болған кейбір адамдар қазір мамандығынан тыс жұмыс істейді: 31,7%.
Бұл жұмысшылардың негізгі қызмет салалары өндіріске, ғылымға, білімге қатысты емес. «Сұр» жалдамалы жұмысшылар қарапайым білім мен тар тәжірибені қажет етпейтін жерлерге барады — құрылыста, азық-түлікпен қамтамасыз етуде, саудада және ауыл шаруашылығында. «Сұр» жұмыста жұмыс істейтін респонденттердің төрттен бір бөлігі – 24,9% жергілікті жерде үш жылдан аз уақыт тұратынын ішкі мигранттар деп санауға болады.
Жеке табыс деңгейі бойынша жіктеу «сұр» жұмыстағы адамдардың көпшілігі аз ақша табатынын көрсетеді. Респонденттердің 20,8%-ы 100 мың теңгеге дейін алатынын айтқан. Бұл жұмысшылардың 23,1 пайызы 100 мен 200 мың теңге аралығында жалақы алады. Естеріңізге сала кетейік: Қазақстан Республикасында өткен жылы белгіленген ең төменгі жалақы 85 мың теңгені, ал атаулы жалақы 390,3 мың теңгені құрады (3-тоқсанда).
Респонденттердің отбасының жиынтық табысы туралы жауаптарына сәйкес еңбек шартынсыз жұмысқа келісетін адамдар аз қамтылған топқа жатады деп болжанады. Респонденттердің 26,9%-ының да табысы 100 мың теңгеге дейін тұратын отбасылар бар. Тағы 20,8 пайызының отбасылық бюджеті 100-ден 200 мың теңгеге дейін. Жалдамалы жұмысшылардың үштен екісіне жуығы – 61,9% – үнемдеуге мүмкіндік бермейтін жалақы алады.
Қазақстандағы бейресми жұмыспен қамту туралы ресми деректер социологиялық зерттеулердің нәтижелерінен ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық статистикалық бюросы (БНСБ) ауызша келісімдер бойынша жұмыс істейтіндердің үлесі әлдеқайда аз: бар болғаны 2,8% деген ақпарат жариялады. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, экономиканың бейресми секторында жұмыс істейтіндердің жалпы саны 1 миллионнан асты. Бұл БНС-тің бейресми жұмысшылар саны туралы есебімен сәйкес келеді: шамамен 1,2 миллион азамат.
Картадан бұл «сұр» жұмысшылардың басым бөлігі Оңтүстіктің халық тығыз орналасқан аймақтарында шоғырланғанын көруге болады. Мысалы, Түркістан облысында олардың саны 2023 жылы 139,6 мың адамды, Алматы облысында – 132,6 мың адамды, Жамбыл облысында – 117,4 мың адамды құрайды. Бейресми жұмыспен қамтылғандардың ең аз саны кейбір Батыс өңірлерінде – Маңғыстау облысында (10 мың адам), Атырауда (20,2 мың адам) және Ақтөбеде (27,7 мың адам) байқалады.
Неліктен «сұр» жалдау қызметкерлер үшін тиімді емес жұмыс түрі болып табылады? Жалақысын конвертке салып алған қызметкер қазір де, болашақта да тәуекелге ұшырайды. Атап айтқанда, Қазақстанда өндірістік жарақаттану деңгейі жоғары күйінде қалып отыр. BNS деректері бойынша 2023 жылы Қазақстан Республикасындағы жұмыс орнындағы өлім саны 100 мың жұмысшыға шаққанда 6,2 адамды құрады. Сонымен қатар, соңғы бірнеше жылда бұл көрсеткіш нашарлады: статистикаға Қарағанды облысындағы шахталарда қаза болғандар саны әсер етеді. Біздің елімізде өндірістік апат немесе төтенше жағдай салдарынан жарақат алу мүмкіндігі айтарлықтай жоғары. 2023 жылы өндірісте жарақат алғандардың саны 100 мың қызметкерге шаққанда 57,4 құрайды. Ресми жұмысқа орналаспай, сақтандыру жағдайы болған кезде жәбірленуші Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан (МӘСҚ) мүгедектік төлемдері мен жәрдемақыларын ала алмайды. Бейресми жұмыскердің отбасы асыраушысынан айырылған жағдайда жұмыс беруші мен Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан өтемақы күте алмайды.
Еңбек шартынсыз жұмыс істейтін адам сырқаттанушылық және еңбек демалысы құқығынан айырылады. Статистика мамандары Қазақстан Республикасында қызметкерлердің 9,3%-ы сырқатына байланысты, ал 8%-ы ақылы еңбек демалысын алмайтынын атап өтті. Келісім-шартсыз және әлеуметтік аударымдарсыз жұмыс істейтін әйелдер үшін босанғаннан кейін 1,5 жасқа дейінгі бала күтімі бойынша жәрдемақыға сене алмайтыны маңызды. Сонымен қатар, жұмыс беруші міндетті зейнетақы жарналарын аудармайтын «сұр» қызметкерлер тиісті жасқа жеткенде зейнетақының жинақталған бөлігін алмайды. 2023 жылы зейнетақымен қамсыздандыруға қатыспайтын жұмысшылардың үлесі 5%-ды құрайды.
