Фотосуреттің авторы: Midjourney нейрондық желісі арқылы жасалған кескін
«Тұран таймс» газетінің редакциясы осы тақырып бойынша ең өзекті сұрақтарды жинады, оларға халықаралық қатынастар жөніндегі сарапшы Тайыр Нығманов жауап берді.
19 қарашада Ресей Қорғаныс министрлігі Украинаның Брянск облысындағы нысанға АҚШ-та жасалған алты ATACMS баллистикалық зымыранымен шабуыл жасағанын хабарлады. Бұған жауап ретінде кеше, 21 қарашада ресейлік тарап Украина әскери-өнеркәсіп кешені нысандарының біріне біріккен шабуылдар жасады.
Осыған байланысты бүгін кешке Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Премьер-Министрге, Президент Әкімшілігінің басшысына, барлық құқық қорғау органдары мен құзырлы органдардың басшыларына маңызды әскери және азаматтық нысандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шұғыл шаралар қабылдауды тапсырды .
Мұндай жаңалықтар көптеген қазақстандықтардың не болып жатқаны және бұл жағдайдың Қазақстанға әсері туралы көптеген сұрақтар қоюына себеп болды.
Саясаттанушы Тайыр Нығманов бұл кикілжіңге қатысты өз көзқарасымен бөлісті.
– Аптаның басында АҚШ-тың қазіргі президенті Джо Байден Украинаға Ресейге шабуыл жасау үшін АҚШ-та жасалған ATACMS зымырандарын пайдалануға рұқсат бергені белгілі болды. АҚШ президентінің бұл шешімі қандай мақсатты көздей алады? Ал Украинаға бұл құқық қазір неліктен берілді?
– Байден әкімшілігі Ақ үйден кеткелі жатыр, ал оның мұрагері, қазіргі бағыттың негізгі жақтаушысы Камала Харрис сайлауда жеңіліп қалды. Дональд Трамп бұл қақтығысты шешуге мүлдем басқа көзқараспен қарауға уәде берді. Сондықтан, мен Байден әкімшілігі дұрыс деп санайтын қақтығыстардан шығу туралы көзқарасын қалған екі айда мүмкіндігінше жүзеге асыруға тырысады деп ойлаймын. Демократтар Трамп пен оның командасының Ресейге жеңілдік жасап, елмен достасатынына алаңдайды, сондықтан олар өздерінің сценарийін — Ресей Федерациясына қысым көрсетуді жүзеге асыруға тырысады.
– Украинаға берілген рұқсат ATCMS зымырандарын міндетті түрде қолдану дегенді білдірмейді. Дегенмен, Украина жағы оларды әлі де пайдаланады. Сіздің ойыңызша, Украина бұл қадамға не себепті барды?
– Рұқсат берілгеннен кейін Украина тарапы бұл мүмкіндікті пайдалана алмайды деп күту біртүрлі болар еді. Өйткені қақтығыстың бүкіл уақытында Украина қарудың жаңа түрлерін сұрады немесе оларды толық көлемде пайдалануға рұқсат алды. Яғни, АҚШ бұл шешімді қабылдап, Украина оны пайдаланбаса, екі топ арасында да осындай сұрақтар туындайды. Бірінші топ – украиндықтардың өздері, өйткені қазір Украинада халықтың көңіл-күйіне әсер ететін өте күрделі жұмылдыру жұмыстары жүріп жатыр. Ең күшті қаруды қолданбау басшылыққа сұрақтар тудырады: «Неліктен батыстық серіктестеріңіздің сізге ұсынатын әлеуетін толық түсінбейсіз? Сайып келгенде, бұл алдыңғы шептегі құрбандықтарымызды азайтуы мүмкін«. Екінші топ – батыстық серіктестер. Олар сондай-ақ өздеріне сұрақ қояды: «Неліктен біз осы немесе басқа қаруды сізге бермекпіз, егер сіз оларды тіпті қолданбасаңыз, мүмкін оларды сізге берудің қажеті жоқ шығар?«.
– Осы кезде қақтығыстың өршуі кімге тиімді?
– Мәселе белгілі бір жағдайдың пайдасы емес, мәселе жағдайдың тығырыққа тірелуінде: соғыс тығырыққа тірелді, майдан азды-көпті тоқтап қалды, бір немесе басқа бағытта ілгерілеу аз. , ал қазір бұл жай ғана тозу соғысы. Украина Курск облысындағы Ресей аумағына еніп, Брянск облысына америкалық зымыранмен шабуыл жасап, Ресей Украинаның шығыс аймақтарына кіріп жатыр. Бірақ жалпы жағдайды батпақ түрі деп сипаттауға болады. Ал одан шығу шын мәнінде өте қиын. Өйткені Ресей Федерациясының аумақтық экспансиясын ешкім мойындағысы келмейді: егер Украина бұл қадамға бір рет барса, бұл бірқатар басқа елдерге одан әрі аумақтық жеңілдіктерді заңдастыруға мүмкіндік береді. Әрине, Батыс елдері де статус-квоны тануға мүдделі, өйткені олардың көпшілігі әлемнің қазіргі саяси картасында аумақты қайта бөлуге мүдделі емес. Бірақ сонымен бірге Украинаның шығысындағы аумақты бақылауды қалай қалпына келтіру керек екені белгісіз. Мәселен, қазіргі уақытта жағдайды қатып қалған деп сипаттауға болады, онда өкінішке орай, көптеген адамдар өлуде.
– Енді келесі жылы Америка Құрама Штаттарының президенті болатын Дональд Трамп Украина мен Ресей арасындағы қақтығысты Украина территориясынан айырылып қалса да, тез арада шешу керектігі туралы жиі айтады. Сіздің ойыңызша, Трамп Ресей мен Украина арасындағы қазіргі шабуылдарға қатысты осы мәселе бойынша өз ұстанымын қайта қарайды ма?
– Дональд Трамптың саясатын болжау қиын, өйткені ол өзінің энциклопедиялық саясаты бар адам. Сайлау кезінде ол үлкен уәделер береді, бірақ ол әрқашан қажетті деңгейде орындай алмайды. Өйткені АҚШ президенті абсолютті билікке ие адам емес. Терең мемлекет бар, әскери-өнеркәсіптік кешен бар, мұндай сценарийде және дәл осындай жағдайларда қақтығысты дереу тоқтатқысы келмейтін басқа да ресми саяси институттар бар. Сондықтан сізге Дональд Трамп пен оның командасы қандай ерекшелік ұсынатынын және келіссөздердің қалай өтетінін күтіп, көру керек. Мен Трамптың бірінші мерзімі кезінде Солтүстік Кореядағы жағдайды да айтамын. Бұдан кейін Трамп та бұл мәселеде серпіліс жасауға және Солтүстік Корея көшбасшысы Ким Чен Инмен келіссөздер жүргізуге уәде берді. Бұл өз алдына маңызды оқиға, бірақ ол жағдайды өзгертпейді: Солтүстік Корея ең антиамерикандық ел болып қала береді және әлі де ядролық қаруға ие. Бұл негізінен Трамп тобының сол жерде өнер көрсеткеніне байланысты. Майк Помпео бір кездері Мемлекеттік департаменттің басшысы болған және бұл ФБР ұсынатын құқық қорғау органдарынан осы лауазымға ауысқан адам. Оның қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Джон Болтон, сұңқар деп сипаттауға болатын адам. Яғни, Трамп бейбітшілікке дайын екенін білдіретін сияқты, бірақ оның командасын бейбітшілік сүйгіш деп атауға болмайды. Сондықтан қаңтарда ол ресми түрде қызметке кіріскенде не болатынын нақты көруіміз керек.
– Қазіргі жағдайдың шиеленісуі неге әкеледі? Ол одан да ұзақ және қанды соғысқа айналуы мүмкін бе?
– Қақтығыс ұзақ және қанды болды. Соғыс мың күннен астам уақытқа созылды. Ол 2022 жылы басталды және көп ұзамай өзінің үшінші мерейтойын атап өтуі мүмкін, бұл үлкен майданмен жеткілікті ашық қақтығыстар үшін көп нәрсе, үлкен жұмыс күшін пайдалану және т.б. Жаңа қаруды қолдану құрбандар санын арттырады. Соның ішінде жалпы жұртшылық. Өйткені ATCMS зымырандарын пайдалануға рұқсат берумен қатар, АҚШ жаяу әскерге қарсы миналарды пайдалануға лицензия береді, дегенмен бұрын олар тек танкке қарсы миналарды пайдалануға лицензия берген. Баллистикалық зымырандарды пайдалану, тіпті Ресей Федерациясы ядролық қуатқа ие болмаса да, өте күшті қару болып табылады және оның шабуылдары үлкен аумаққа орасан зор зиян келтіруге, бейбіт тұрғындардың құрбандарының санын арттыруға қабілетті. Тіпті, біздің елшіліктің Қазақстан азаматтарын Украина аумағынан кетуге шақырғаны осымен түсіндіріледі.
– Қақтығыстың бұлай өршуі Қазақстанға қалай әсер етеді?
– Қазақстан үшін бұл әзірге екі факторға қауіп төндіреді. Біріншіден, әлемдік жағдай неғұрлым тұрақсыз болса, әлемдік экономика соғұрлым тұрақсыз болады. Ресейге жаңа санкциялар, әскери және қосарлы мақсаттағы тауарларды қайта экспорттамау үшін Қазақстанға мұқият қараңыз. Мұның бәрі экономикалық жағдайды жақсарта алмайды. Екінші жағынан, елімізге әркім тарапынан саяси қысым күшейіп барады. Жағдай әлі де абсолютті соғысқа ұқсамайды, кімнің жағында екенін шешуге шақырумен барлығына ультиматум ұсынылған. Бірақ бірте-бірте бұл шекара жақындай түсуде. Әрине, бұл барлық жағдайда жақсы таңдау емес.
– Болып жатқан жағдайға қатысты Президент Қасым-Жомарт Тоқаев маңызды әскери және азаматтық нысандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шұғыл шаралар қабылдауды тапсырды. Қазақстан неге бұлай қабылдады? Президенттің бұйрығы Қазақстанға нақты қауіп төнуі мүмкін дегенді білдіре ме? Егер солай болса, ол қаншалықты үлкен?
– Менің ойымша, президент Тоқаев мұндай тапсырманы негізінен қайта сақтандыруға берді. Яғни, бұл нұсқаулар тараптар барлық бағыттар бойынша жаппай зымырандық шабуылдармен алмасатын Үшінші дүниежүзілік соғыс деңгейіндегі кең ауқымды соғыс жағдайына қолайлы деп есептеймін. Біз Ресей Федерациясының әскери және стратегиялық нысандары Қазақстан аумағында орналасқанын түсінуіміз керек. Сондай-ақ Польшадағыдай зымырандардың соғылуы мен оның сынықтары жоғалып кету, биіктікте ұшу және зениттік және зениттік жүйелермен атып түсіру қаупі бар. Бұл Қазақстанға қауіп төндіруі мүмкін қауіптер, бірақ мен атап өтейін, бұл тек Ресей мен Украина арасында ғана емес, Ресей мен бүкіл Батыс блогы арасында ашық соғыс болған жағдайда ғана қауіп. Бірақ мен бұл қауіп әлі аз деп есептеймін. Әзірге тараптар бір-бірін сынап, қызыл сызыққа жақындай беретіні сөзсіз, бірақ, әрине, ешкім ядролық апокалипсиске ұмтылмайды. Тіпті ашық әскери қақтығысқа өте сақтықпен қаралады, сондықтан Ресей Федерациясы АҚШ-қа зымырандарды қолдану туралы алдын ала ескерткен. Ал Украинадағы барлық елдердің елшіліктері бұдан да ертерек эвакуациялауға шақырды.
– Сіздің ойыңызша, Украина-Ресей жанжалының елге әсерін барынша азайту үшін Қазақстан қазір және жақын болашақта тағы қандай шараларды қолдануы керек?
– Бұл қадамдар жасалды. Біріншіден, экономикалық дамуды жоспарлау кезінде әрқашан әлемдік экономикада дамуы мүмкін ең жағымсыз болжамдарды ескеріңіз. Екіншіден, Қазақстанның осы текетіреске қатысуға мүдделі емес, бейбітшілікті сүйетін ел ретіндегі бейнесін жасай отырып, барынша белсенді сыртқы саясат жүргізу. Біздің мемлекет соңғы және жоғары деңгейде жасады. Бір қызығы, халықтың белгілі бір бөлігі мемлекет басшысының халықаралық деңгейдегі мұндай белсенді қызметі қазіргі уақытта неліктен қажет екенін түсіне бермейді. Шындығында, АҚШ, Ресей және Украинаның қақтығыстағы мұндай қадамдары жағдайды тұрақсыз және болжау мүмкін емес ете түсуде. Атап айтқанда, болжамдылық мемлекеттің халықаралық сахнадағы ең маңызды қасиеті: оның болмауы көбінесе қарулану жарысына, белсенді тыңшылық пен саботажға әкеледі. Бұл ретте Қазақстанның тұрақты ел ретіндегі ұстанымын әрқашанда сақтап, өз ұстанымына сенімді, зорлық-зомбылықты қабылдамай, барлық қақтығыстарды әрқашан дипломатиялық жолмен шешуге шақыру қажет. Бұл ретте Қазақстанның сыртқы саясатының тұрақтылығы мемлекетіміздің халықаралық аренадағы басты қалқаны мен сауыты болып табылады.