Суретті түсірген: akorda.kz
Бүгін, 30 тамызда Қазақстанда Конституция күні атап өтіледі. Дәл осы күні 29 жыл бұрын еліміздің басты заңы қабылданып, күні бүгінге дейін қолданыста. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданған күннен бастап бүгінгі күнге дейін мыңнан астам өзгерістерге ұшырады. Соңғы ірі өзгерістер 2022 жылы жалпыхалықтық референдумнан кейін жасалды.
Осы маңызды күнге орай «Тұран таймс» газетінің редакциясы адамзат тарихындағы, оның ішінде Қазақстандағы конституциялық құқықтың қалыптасуы мен дамуы туралы материал дайындады.
Әлемде конституция ұғымының пайда болуы
Латын тілінен алынған «Конституция» терминін сөзбе-сөз аударғанда «құрылғы» немесе «құрылғы» деп аударуға болады. Бұл құжат елдің барлық басқа заңдары қалыптасатын ережелерді ескере отырып, мемлекеттің негізгі заңы болып табылады.
Әлемде конституциялық құқықтың қалыптасуы жалпы құқық және құқық ұғымының өзiнiң дамуымен тығыз байланысты. Ресейлік авторлар Алексей Стремоухов пен Анатолий Стремоуховтың ғылыми мақаласында айтылғандай, адам құқығының тарихқа дейінгі тарихы алғашқы қоғамнан басталады және адамның руға жататындығы арқылы өзін-өзі анықтау құқығымен және осы қоғамдағы мінез-құлық ережелерімен байланысты. . Бұлар өз мазмұнында адамның тұрақты, дұрыс әдеттерін көрсететін ережелер.
Құқық және құқық ұғымдары Ежелгі Греция мен Ежелгі Римде үлкен дамуға ие болды. Ежелгі дүние жеке тұлғаларға олардың әлеуметтік жағдайына байланысты құқықтар беретін нормалардың болуымен және әрекетімен сипатталды, оған сәйкес қоғамдастықтың жеке-дара еркін мүшелері ғана құқық субъектісі болды. Ежелгі грек қала-мемлекеттерінің негізін қалаушы заңдар қазіргі конституциялардың прототипі болып саналады.
Орта ғасырларда құқықтық кодекстер пайда бола бастады. Заң ғылымдарының докторы Юрий Юмашевтың айтуынша, «конституция» (constitutio) термині соңғы Рим империясының заң шығару нысандарының біріне қатысты қолданылады. Ортағасырлық мағынада конституционализм жарлықтармен, жарғылармен, жарғылармен, жарғылармен және сот ісін жүргізу арқылы көрініс табатын шіркеу мен университеттерден тысқары болмады.
1300 жылы қала жарғысы қабылданды, оның негізінде 1600 жылы қолданыстағы ең көне Конституция Сан-Мариноның Негізгі Заңы қабылданды. Дегенмен, терминнің қазіргі түсінігінде бірінші Конституция және бүгінгі күнге дейін күшінде болған Америка Құрама Штаттарының 1787 жылғы Конституциясы болып саналады.
Қазақстандағы конституционализмнің қалыптасуы
Қазақстанда алғашқы құқықтық кодекс 13 ғасырда Моңғол империясы қазақ жерін жаулап алғаннан кейін пайда болды. Шыңғыс хан әзірлеген Ясақ кодексі қазақтар үшін күшінде болды. Бұл кодекс соғыс, неке, қылмыс, күнделікті өмір және т.б
Қазақ жазушысы Руслан Мұқановтың ғылыми мақаласында атап өтілгендей, 16 ғасырдың басынан бастап Қазақстанда кальмар нормасына негізделген Қасым хан заңдары («Қасым тас жолы» болған) күшінде болды. Яста бекітілген әдет құқығының (адат).
Қазақстанның заң шығару жүйесінің қалыптасуында 17 ғасырда хан Тәуке қабылдаған «Жет жарғы» заңы орасан зор рөл атқарды. Тәуке ханның заңдар жинағы Қазақ хандығында қоғамдағы қатынастарды және саяси институттардың қызметін реттейтін қоғамдық тәртіпті қалыптастырды. Билік орталықтандырылды.
Руслан Мұқановтың айтуынша, Қазақстандағы құқықтық жүйенің қалыптасуының келесі кезеңі Ресей империясының шекарасының кеңею кезеңінен басталды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, әсіресе 19 ғасырдың 20-40 жылдарында Батыс Сібір және Орынбор билігінің органдары өз қарамағындағы қазақтар қоныстанған және орта және төменгі деңгейде ұйымдасқан аумақтарды аумақтық-әкімшілік жағынан бөлді. Ондағы басқару деңгейлері қоғамдық ұйымның қалыптасқан жүйесін бұзған болыстық басқарушылар, старшындар түріндегі бірегей нысандарды алды.
Қазақстанда Кеңес өкіметі кезінде Сурен Авакянның «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» оқулығында көрсетілгендей, Республиканың алғашқы конституцияларының алдында «Алаш» партиясының Бағдарламасы, «Еңбекшілер құқығы туралы Декларация» қабылданды. Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының (Қазақстан), Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1920 жылғы 26 тамыздағы «Социалистік Қырғыз Автономиялық Советизмін құру туралы» қаулысы, Кеңес Одағының Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасындағы (Қазақстан) билігін ұйымдастыру.
Қазақстан тарихында 1926, 1937, 1978, 1993 және 1995 жылдары барлығы 5 конституция қабылданды, олардың қолданылу мерзімі 11, 41, 15 және 2 жылды құрайды, бұл жалпы алғанда Қазақстанның салыстырмалы тұрақтылығын көрсетеді. конституция. Қазақстанның алғашқы үш Конституциясы Кеңес Одағының социалистік конституциялары болды.
1990 жылы 24 сәуірде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Президенті лауазымын құру және Қазақ Кеңесінің Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң қабылдады Социалистік Республикасы». Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Президентінің лауазымын белгілейтін заңға сәйкес, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының 1978 жылғы Конституциясы жаңа 12-тараумен «Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының Президенті» деп толықтырылды. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының. КСР Қазақстан КСР басшысы болып жарияланды.
1991 жылғы 16 қазандағы «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Президентінің жалпыхалықтық сайлауы туралы» Заңға сәйкес 1991 жылғы 1 желтоқсанда Республика Президентінің тікелей сайлауы өтті. «Қазақтың атын өзгерту туралы» Заң 1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі қабылдаған Кеңестік Социалистік Республикасы» заңы да тәуелсіз Қазақстанның егемендігін көрсететін конституциялық заң болды.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заңын салтанатты түрде қабылдады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы «Қазақстан Республикасы – тәуелсіз мемлекет» Конституциялық заңының 1-тарауының ережелеріне сәйкес Қазақстан Республикасы тәуелсіз, демократиялық мемлекет болып жарияланды және заңды. өз аумағында толық билікке ие болып, ішкі және сыртқы саясатты өз бетінше анықтайды және жүзеге асырады.
Республиканың жаңа Конституциясы 1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясында қабылданып, Қазақстан Республикасының конституциялық ұстанымын алғаш рет толық бекіткен тарихи акт болды Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде. . Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы парламенттік республика үлгісіне негізделген. Қазақстан Республикасының жалғыз жоғары заң шығарушы және өкілді органы бес жыл мерзімге сайланатын Жоғарғы Кеңес болып табылады.
1994 жылы сәуірде сайланған 13-ші Жоғарғы Кеңестің көптеген делегаттары 1993 жылғы Конституцияда елеулі кемшіліктер мен қарама-қайшылықтардың бар екендігі және еліміздің жаңа Негізгі Заңын қабылдау қажеттілігі туралы сұрақтар қойды.
Қазақстандағы конституциялық құқық дамуының келесі кезеңі 1995 жылғы 30 тамыздағы республика бойынша референдумда республика халқының Республика Конституциясын жасап, қабылдауы болды.Конституция Қазақстанды президенттік басқару нысанындағы республика деп жариялады. . Бұл Конституция біздің елімізде күні бүгінге дейін қолданылып келеді.